Chorwacja pod panowaniem Habsburgów, I i II wojna światowa

Chorwacja pod panowaniem Habsburgów.  Chorwacja pod rządami Habsburgów poddana była centralistycznej polityce dworu wiedeńskiego. Magnateria i szlachta chorwacka próbowały wywierać naciski na Wiedeń w celu odzyskania ziem utraconych na rzecz Turków. Usilnie zabiegał o to ban Nikola Zrinski. Stanął on potem na czele nieudanego spisku feudałów chorwackich skierowanego przeciwko Habsburgom. W spisku brali udział również Petar Zrinski i Fran Krsto Frankopan, którzy po upadku powstania zostali w Wiedniu skazani na śmierć i straceni. Nastąpił wówczas okres ostrych represji ze strony Austrii, a ludność chorwacką poddano silnej madziaryzacji.

Zwycięstwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem w 1683 r. rozpoczęło okres odzyskiwania ziem węgierskich i chorwackich opanowanych przez Turków. Dzięki Marii Teresie do Chorwacji przyłączono Slawonię, powróciły też miasta: Rijeka, Bakar i Kraljevica. Chorwacja za panowania Marii Teresy była podporządkowana administracji węgierskiej. Kiedy następca cesarzowej, Józef II, chciał zgermanizować Węgry i Chorwację, natrafił na opór feudałów z obydwu krajów.

Dla Chorwatów rozpoczynała się bowiem epoka walki o język i tożsamość. Ruch odrodzenia narodowego (lata 30. i 40. XIX w.), zwany iliryzmem, którego przywódcą był Ljudevit Gaj, obudził świadomość wszystkich Słowian południowych. Narodowe tendencje zapoczątkowało stworzenie przez Napoleona w latach 1809-1814 Prowincji Iliryjskich, obejmujących m.in. Dalmację, Istrię z Triestem i Rijeką, Chorwackie Przymorze, część Chorwacji od Sawy do Uny i część Pogranicza Wojskowego. W ramach Wielkiej Ilirii chciano zjednoczyć południowych Słowian i stworzyć jeden naród, który posługiwałby się wspólnym językiem iliryjskim.

W 1848 r., podczas Wiosny Ludów, na Zgromadzeniu Narodowym w Zagrzebiu ogłoszono utworzenie w ramach monarchii habsburskiej Trójjedynego Królestwa Dalmacji, Chorwacji i Slawonii, a nowym banem został Josip Jelaćić. Chorwaci, próbując się uniezależnić, zerwali wszelkie związki z Węgrami. Jelaćić, opowiadając się po stronie Habsurgów, stłumił w 1848 r. powstanie węgierskie skierowane przeciwko Austrii. Początkowo oddzielono Chorwację od Węgier, jednak kolejny okres germanizacji zlikwidował zdobyte swobody. W 1868 r. Węgry i Chorwacja znów podpisały ugodę, na mocy której Chorwacji przyznano szeroką autonomię wewnętrzną.

Na początku XX w. doszło do utworzenia chorwacko-serbskiej koalicji. Miała dążyć do połączenia chorwackich ziem oraz uzyskania samodzielności finansowej i swobód demokratycznych. Koalicja ta była najsilniejszym ugrupowaniem w sejmie do 1918 r. Przymierze Chorwatów i Serbów, choć atakowane przez Austrię i Węgry, rosło w siłę. W czasie I wojny światowej wyrazicielem idei stworzenia wspólnoty państwowej Chorwatów, Serbów i Słoweńców stał się założony w 1914 r. Komitet Jugosłowiański (A. Trumbić, F. Supilo, I. Meśtrović), który rozpoczął działalność w Rzymie, a kontynuował w Londynie. 20 sierpnia 1917 r. na wyspie Korfu Komitet Jugosłowiański oraz rząd serbski uchwaliły wspólną deklarację o utworzeniu państwa Słoweńców, Chorwatów i Serbów — monarchii konstytucyjnej pod berłem serbskiej dynastii Karadziordziewiciów (Karadordević).

Wspólne dzieje narodów południowosłowiańskich. 6 października 1918 r. powstała w Zagrzebiu Rada Narodowa (Narodno Vijeće), której zadaniem było połączenie południowych Słowian na obszarze Austro-Węgier. Upadek monarchii przyspieszył utworzenie niezależnego Królestwa Słoweńców, Chorwatów i Serbów (SHS), na którego czele stanął Aleksander I Karadziordziewić. Stało się to 1 grudnia 1918 r.

Wkrótce okazało się jednak, że idea wspólnego państwa i jednego narodu to mrzonka. W Królestwie SHS uprawiano politykę centralizmu i wielko-serbskiego nacjonalizmu. Przeciwstawiały się temu ugrupowania chorwackie, np. Chorwacka Partia Prawa oraz założona przez Stjepana Radicia Partia Chłopska. Stjepan Radić został śmiertelnie raniony w 1928 r. w czasie obrad belgradzkiego parlamentu.

Odpowiedzią na chorwacką niesubordynację były dyktatorskie rządy króla Aleksandra. W 1929 r. zmieniono nazwę państwa na Królestwo Jugosławii. Tymczasem Główny Zarząd Chorwackiej Partii Prawa upoważnił Ante Pavelicia do podjęcia wszelkich kroków w celu stworzenia niezależnego państwa. Tak narodziła się terrorystyczna organizacja ustaszy, która głosiła ideę niepodległości Chorwacji za wszelką cenę. W 1934 r. w Marsylii, na polecenie ustaszy, został zamordowany król Aleksander. Jego następca, Pavel Karadziordziewić, próbował wyjść naprzeciw żądaniom chorwackich partii. 26 sierpnia 1939 r. doszło do porozumienia serbsko-chorwackiego (Sporazum). Stworzono wówczas autonomiczną Banowinę Chorwacką, która skupiała ziemie zamieszkane przez Chorwatów.

W pięć dni po podpisaniu porozumienia wybuchła II wojna światowa. 5 września 1939 r. rząd belgradzki ogłosił neutralność. Jugosławia początkowo odmówiła przystąpienia do Paktu Trzech (Niemcy, Włochy i Japonia), ale po wielu naciskach i w obawie przed wojną, 25 marca 1941 r. ustąpiła. Tymczasem w Belgradzie z 26 na 27 marca doszło do przewrotu. Władzę przejął Petar Karadziordziewić, syn króla Aleksandra. Na wieść o tym Hitler rozpoczął przygotowania do wojny z Jugosławią. Z 5 na 6 kwietnia w Moskwie podpisano pakt o przyjaźni i nieagresji pomiędzy Jugosławią a Związkiem Radzieckim. 6 kwietnia Niemcy bez wypowiedzenia wojny rozpoczęły bombardowanie Belgradu.

Jednocześnie Hitler zgodził się na usankcjonowanie niepodległości Chorwacji. Na czele Chorwackiego Niezależnego Państwa (Nezavisna Drżava Hrvatska, NDH) stanął, działający dotąd na emigracji we Włoszech, Ante Pavelić. Nastąpiły okrutne czasy: tępiono ludność żydowską, serbską i cygańską, prześladowano komunistów i antyfaszystów. Kiedy w Chorwacji ideologią rasistowską kierowali się ustasze, w Serbii czystek etnicznych dokonywali czetnicy.

Tymczasem po kapitulacji Jugosławii Komunistyczna Partia Jugosławii (KPJ), na czele której stanął Josip Broz-Tito, zaczęła organizować zbrojny opór przeciwko okupantowi. Wybuchło powstanie narodowowyzwoleńcze, obejmujące zasięgiem całą Jugosławię. Walkami skutecznie kierował Tito, a jego komunistyczna partyzantka przekształciła się w silną armię.

Już w 1943 r. powstał tymczasowy rząd nowego państwa, tzw. Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosławii. 29 listopada 1945 r. ogłoszono utworzenie Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii, w skład której wchodziło sześć republik, wśród nich również Chorwacja. Na czele rządu stanął marszałek Tito, a państwo opanowali komuniści zrzeszeni w Związku Komunistów Jugosławii. Tito wprawdzie zerwał ze Stalinem (w 1948 r.), ale wprowadził własną dyktaturę, a w sprawowaniu władzy pomagała mu potężna machina – jugosłowiańska tajna policja UDBA (Uprava drzavne bezbednosti). Odpowiedzią na wszelkie przejawy buntu wobec nowego systemu był terror. Słynny Goli Otok w pobliżu wyspy Rab stał się miejscem zesłania, gdzie „resocjalizacji” poddawano tych, którzy nie zdążyli zrozumieć przewrotu Tity.

Dopóki żył Wielki Marszałek, udawało się utrzymać jedność Jugosławii. W państwie będącym mozaiką kilku narodów nie było demokracji, rosło niezadowolenie, pojawiały się tendencje separatystyczne, które tłumiono siłą.

Niedługo po śmierci Tity, wiosną 1981 r. wybuchły zamieszki w Priśtinie, stolicy Kosova. Związek Komunistów Jugosławii przestał istnieć.

W 1986 r. 16 członków Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk opracowało memorandum, w którym potępiono konstytucję z 1974 r. (przyznającą większe uprawnienia republikom) oraz politykę władz jako antyserbską. W Serbii w połowie lat 80. na czele Serbskiego Związku Komunistów stanął Slobodan Milośević. Odżyły nacjonalistyczne dążenia do utworzenia Wielkiej Serbii, sięgające połowy XIX w.

W odpowiedzi na to Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (Hrvatska demokratska zajednica, HDZ), której przewodniczył Franjo Tudjman, zaczęła głośno mówić o niezawisłości. Serbowie dławili te niepodległościowe dążenia, rosła wzajemna nienawiść. Rany, które Serbowie i Chorwaci (czetnicy i ustasze) zadali sobie w czasie II wojny światowej, nigdy się nie zabliźniły, tylko za czasów Tity nie wolno było o nich mówić. Na początku lat 90. Jugosławia Tity zaczęła się rozpadać.

Leave a Reply

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *